Periudha e zjarrit

Gusht 2022

Me maska ikëm nga frikërat tona teksa prisnim që dimri i pandemisë të kalonte. Masandej, doli behari — molla lulëzoi rozë, dardha bardhë jargavanet ngjyrë vjollcë kah e kaltra ranë nëpër oborr dhe jasemini, mur me bardhësi shkëlqyese, e mbushi ajrin e akshamit me ëmbëlsi. Ky ishte një rrëfim tjetër, një që kthehet çdo vit, një për të cilin kishim mall. Bahçja gjallërohet me ngjyra dhe aroma, në bahçet e perimeve vjelen marulat e para dhe mbillen farat e domateve për më vonë. Lulekuqet e Kalifornisë ngjyrosin skajet e udhës me ngjyrë të verdhë e portokalli, kurse trëndafilat e kuq me ngjyrë rozë. Oh si e pritëm beharin këtë vit, si e preku thellë stofin e qenies sonë, duke na rikujtuar për ato që shfaqen: farat që bëhen bimë, lulet perime. 

Por edhe tek shihja këlyshat lara-lara të drenushave me këmbë që ju dridheshin, bashkë me nënën e tyre duke ngrënë bar që rritej gjatë jashta portës së bahçes, ndieja se diçka mungonte. Shiu nuk kishte ardhur, furtunat që vijnë nga Paqësori nuk kishin kaluar anës tjetër. Në male bora nuk ra. Kështu që, edhe në mes të gjithë kësaj hijeshie e zgjimi që për çdo vit është aq i ri, ne po i presim zjarret. Vitin e kaluar për javë të tëra flakëruan matan rrugës, dhe vetëm disa ditë më parë, thëngjilli që akoma digjej në një pemë mori flakë. Ditët janë ende shumë të nxehta, edhe pse aroma e beharit ndihet ende nëpër ajër që s’është mbushur ende me tym.

Kjo është bota e re trime në të cilën kemi ngecur — zjarre, përmbytje, rikujtim primar se ndryshimet klimatike nuk janë veçse lirime të karbonit dhe as vetëm shkencë dhe të dhëna, por një peizazh që pret pa u njohur. Vitin e kaluar mijëra e mijëra zogj shtegtarë ranë nga qielli të vdekur urie teksa fluturuan paksa më tej për t’i ikur tymit. Ç’do të ndodh këtë vit? Shtëpia e kujt do të digjet? Kush do të ik për t’ju ikur flakëve? A do të jemi të sigurtë, apo kjo siguri është tregim që i përket një zamani tjetër, përpara këtij zbërthimi të madh?

Vitin e kaluar këtu në Kaliforni ndodhi një rrebesh i papritur vetëtimash në furtunë të tharë që i bëri pemët të digjen flakë, kështu duke djegur miliona akra. Si do të çel ky vit? Ne këtu përgjatë bregdetit jemi me fat që kemi pasur mundësi t’i ikim më të keqes së pandemisë, të jemi pothuajse të gjithë të vaksinuar, përderisa krematoriumet [1] në Indi janë të tejmbushura. Shumë njerëz dëshirojnë t’i kthehen normalitetit, ta lënë mbrapa këtë traumë. Por, ne të cilët jetojmë afër tokës e që mund ta ndiejmë pulsin e saj, i dëgjojmë të fshehtat e përshpëritura në pemë dhe e dimë se kjo është vetëm një ëndërr tjetër, “normaliteti” ka humbur, tashmë është veçse një kujtim nostalgjik. Pandemia na e mësoi pasigurinë dhe nevojën për ta dëgjuar edhe më me kujdes Tokën, për ta ndierë çekuilibrin e saj të tanishëm. Pavarësisht të gjitha modeleve tona kompjuterike dhe planeve për një të ardhme me rritje ekonomike të gjelbër, ne nuk e dimë se për ku jemi nisur. Këtu, në bregdet, nuk ka asnjë plan për të bashkëjetuar me zjarret e egra, përveç një lutjeje dhe një çante të mbushur plot.

Ndërkohë, në Afrikën Lindore, barinjtë somalezë tashmë janë larguar pasi e panë ngordhjen e kafshëve të tyre gjatë viteve të thatësirës. Ata e braktisën tokën që e kanë përshkuar për shekuj me radhë dhe u zhvendosën nëpër kampe. Janë të vetëdijshëm që ndryshimi i klimës sjell uri dhe migrim, tek i vuajnë pasojat e përdorimit tonë të lëndëve djegëse. Ata nuk e kanë ndotur atmosferën me karbon. Janë shumë të varfër për ta ndotur atë. Ama, janë ndër të parët që po i vuajnë pasojat e saj. Këtu, jetët tona duken të njëjta, radhët për ushqim mund të zgjaten, varfëria të shtohet, por shumicës prej nesh jetët ende nuk iu janë shkatërruar. Megjithatë, ndiejmë se diçka thelbësore ka ndryshuar, ka kaluar një kufi. A thua a e ndiejmë pikën e kthesës fillimisht në shpirtin tonë, përpara se zjarret dhe tymi ta skuqin qiellin?

A do të na zgjojnë përfundimisht zjarret dhe përmbytjet, duke na kthyer vëmendjen kah Toka e gjallë? Apo e kemi humbur atë lidhje, atë ndjenjë përkatësie? Sa kohë do të kalojë para se të detyrohemi të zgjohemi nga ky makth i tëhuajsimit nga realiteti? Dikur imagjinoja se si do të vinte pranvera pas dimrit të ashpër të materializmit, pas atyre viteve kur e vendosëm përfitimin përpara njerëzve dhe botës më-shumë-se-njeri. Tani, edhe në mes të të gjitha ngjyrave dhe ëmbëlsisë, e di që kjo nuk është pranvera e vërtetë që e prisja, por vetëm një çast mrekullie, një magji kalimtare, para se toka të bëhet e stërthatë. Para se kriza klimatike të krijojë një botë më të zymtë. Para se edhe ne të fillojmë të shkatërrohemi.

Në fund të Mesjetës ndodhi një mini epokë e akullnajave, kur dimrat u zgjatën deri në fillimverë. Të mbjellat dështuan dhe njerëzit vuajtën nga uria. Fillimisht i dogjën gratë-shtriga, duke besuar se kështu do të qetësonin perënditë. Por kjo nuk ndihmoi, dimrat u bënë edhe më të ftohtë e lumenjtë u ngrinë. Më hidhet të pyes veten: si do të reagojmë ne? Kë do të demonizojmë për të zbutur frikën tonë? A do të kërkojmë strehë në regjime autoritare që na premtojnë stabilitet? Apo do t'i drejtohemi populizmit dhe nacionalizmit që na e premtojnë një zë? E di që do të gjejmë një fajtor për ta akuzuar, do të bëjmë çmos për të shmangur të vërtetën e dhimbshme: mënyra jonë e jetesës ka marrë fund, nuk mund të vazhdojmë më me këtë histori të shfrytëzimit dhe të konsumerizmit, këtë murtajë që po e përflak tokën.

Ekzistojnë tregime që na thyejnë dhe tregime që na mbajnë gjallë. Kjo pranverë na jep një shpalosje të asaj se çfarë mund të mbijetojë, një bukuri të thjeshtë: “Një fije të qenies së ëmbël së tokës, atëherë në fillim, në kopshtin e Edenit...” [2]

Këtu, ne jemi pjesë e diçkaje që po rilind, diçkaje kumbuese por ndonjëherë edhe të pasigurt, tamam si një drenushë e vogël. Zjarret do të vijnë sërish, toka do të digjet, por ne mund ta mbajmë të gjallë këtë farë, këtë farë që i përket cikleve të stinëve dhe shpirtit tonë.

Kjo njohje u trashëgua gjeneratë mbas gjenerate, u mbajtë nëpër rrëfime shumë më përpara se të harronim të kujtonim sesi qytetërimet u shkatërruan, dhe sesi në mes hirit të tyre filizat e gjelbra dolën në pah. Kjo është ëndërra të cilën duhet ta mbajmë të gjallë në dhjetvjeçarët e ardhshëm. Ne mund të diskutojmë që të bëhemi karbon neutral apo të jemi efikas në energji, ama ka një rrëfim tjetër, një rrëfim më të fuqishëm i cili po thuret në këto kohë vdekjeje të qytetërimit tonë të tanishëm. Është një rrëfim aq i thjeshtë saqë lehtë anashkalohet. Është rrëfim që tregon sesi të qëndrojmë me njëri-tjetrin dhe me tokën në mënyrë jorrjepëse por ushqyese. Është një rikthim në gjendjen e kopshtit, gjendje përpara se të dëboheshim dhe të mësonim rreth konkurrencës në vend të bashkëpunimit.

Kur zjarret vijnë, kur ndërtesat digjen flakë, miqtë dhe komshitë janë ata që na nevojiten, mbështetja e bashkësive dhe mirësia e të panjohurve. Këtë gjë e përjetuam verën e kaluar kur zjarrfiksat rrezikuan jetën e tyre duke qëndruar në këmbë. Në qytezën tonë të vogël ishim me fat që askush nuk e humbi shtëpinë e tyre, ndryshe nga shumë prej atyre që jetojnë larg bregut. Shenjat e pikturuara të duarve ende gjenden pranë rrugës si shenjë falenderimi ndaj zjarrfikësve. Ne nuk mund t’i ikim çekuilibrit të natyrës që e kemi krijuar, por mund të mësojmë se si të ecim së bashku në një të ardhme të pasigurtë.

Vite më parë pata një radhë vegimesh rreth të ardhmes, rreth një qytetërimi që po pret të lind. Aty mu paraqit se si do të gjenim mënyra të reja të shërimit që bëjnë bashkë urtësinë e shamanëve dhe teknikat e mjekësisë moderne. Pash se si do të na jepet një teknologji po aq e thjeshtë sa ajo e fotosintezës e cila mund të na sigurojë të gjithëve falas me energji jondotëse diellore. Pash magjinë e tokës prapë duke gjallëruar dhe bimët duke na folur përsëri mbas heshtjes shekullore. Ama nuk e pash se si do të ndodh ky kalim: rrugën e vështirë dhe të prishur që do të duhej ta kalonim, ajo çka sot quajmë krizë klimatike dhe shembje shoqërore, shpërbërje e shkaktuar nga mënyra jo e qëndrueshme e të jetuarit sot [3]. Vegimet shpesh janë të thjeshta dhe të qarta, përplot dritë dhe dashuri, pa rrëmujën e përditshme. Nuk i pash bujqit duke i lënë tokat e tyre të plasaritura dhe shterpe, kampet e refugjatëve, migrantët që i ikin urisë dhe dhunës, e që nganjëherë shiten në botën e prostitucionit. Ende nuk e di se si do të shembet dhe vdes ky qytetërim i tanishëm dhe të bëhet vetëm një monument i bërë thërrime për njerëzit që e kanë humbur udhën. Por këto vegime i di si për të vërteta, dhe njëashtu e ndiej sesi shumë nga rrëfimet e sotme, veçanërisht shfytyrimi i rrjeteve sociale do të humbet teksa nivelet e ujërave ngriten.

Fatkeqësisht, shumë prej njerëzve shembjen e ardhshme klimatike e shohin prej të njëjtit rrëfim që e krijoi këtë “krizë”, rrëfimit që natyra është forcë shkatërruese e cila duhet të kontrollohet. Ne duhet ta ruajmë veten nga ajo në mënyrë që të shpëtojmë jetën. Kjo është sikur vakti kur kolonët e hershëm të bardhë shkuan në Amerikën Veriore dhe i panë si kërcënim të egër pyjet dhe fushat madhështore, si diçka që duhen zotëruar, duke mos e parë që ata thjesht nuk po ia kuptonin urtësitë dhe mënyrat e tyre të jetesës, nuk po dinin se si të shihnin dhe të dëgjonin [4]. Tani, teksa çalojmë në peizazhin e tanishëm, ekziston një nevojë e madhe për një vetëdije më të thellë, të jemi pranues ndaj shpirtërave të tokës dhe ndaj qenieve të dritës të cilat mund të na udhëzojnë, të cilat janë gjithmonë rreth e rrotull nesh pa marrë parasysh mungesës së qasjes në botërat e padukshme. Ne jemi gjithmonë pjesë e një bote tërësisht të gjallë, edhe nëse e kemi lënë menjëanë këtë njohje. Vegimet mund të na këndojnë dhe të na paraqesin vargjet e këngës që duhet ndjekur, ëndërrat që na duhen. Ne nuk e kemi më luksin që të mbesim të izoluar brenda vetëdijes sonë racionale.

Ka qenë një kohë kur mendoja se do të mbërrij ta jetoj të ardhmen e vegimeve të mia. Tani vetëm shpresoj që nipat/mbesat e nipave/mbesave të mi do të ecin në një botë më të mirë, të gjallë me një lidhje shumëpërmasore farefisnore, duke ditur se gjithçka që shohin, dëgjojnë dhe prekin është sakrale. Nuk e di edhe sa djegie duhet të ndodhin derisa të braktisim yrneqet e sjelljeve që po e helmojnë Tokën dhe po shkatërrojnë vendet e egra të Saj, para se të mund ta dëgjojmë përsëri muzikën që ndërlidh zogjt e detit me rrjedhat e baticave. Vegimet janë përplot premtime dhe jo të gjitha realizohen. Sesi bëhen bashkë botërat dhe sesi ëndërrat thuren në vetëdije është një ndër të fshehtat më të mëdha të jetës.

Teksa pranvera kalon e vendin ia nxë vera, ne e presim periudhën e zjarreve. Njëashtu mund t’i ndiejmë ciklet më të thella të kësaj kohe e cila i takon fatit tonë të përbashkët me Tokën. Me gishtat që prekun fort lëvoren e pemës njeriu mund t’i ndiejë rrënjët që mbërrijnë thellë në dhe, dhe njëashtu njohjen e përbashkët të të gjitha pemëve të lidhura me njëra-tjetrën në një rrjetë të gjallë. Shkenctarja Suzanne Simard-i e përdorë termin “wood-wide-web” [shq. “rrjeti i gjerë i pemëve”] [5] për të përshkruar kërpudhat në dhe — ato quhen kërpudha mikorizale — të cilat lidhin pemët në mes vete, duke i bërë të flasin me njëra-tjetrën dhe duke formuar një tërësi të shkrirë në një. Ajo poashtu vërejti se pemët e vjetra në pyll, ato të cilat ajo i quan “Nënat pemë”, me një rrjet të gjerë rrënjësh, ushqen pemët më të vogla. Jasht dritares së kuzhinës sonë gjendet një pemë e tillë, gjigande, qindra vjet e vjetër, pjesë e pyellit që mbulonte shpatin e kodrës. Duke jetuar afër saj ne e ndiejmë tokën që ka qenë këtu bashkë me Njerëzit e Parë, kur pemët ishin qenie të gjalla dhe shpirtëra — dhe jo vetëm dru për tu spastruar me anë të prerjeve. Kjo tokë po pret rikthimin tonë, po pret të na mirëpres përsëri, jo si të huaj apo si kolonë, por si pjesë e bashkësisë ku edhe ne mund të ushqehemi duke iu rikthyer jetës.

Zjarret na rikujtojnë se rrëfimi i sotëm është rrëfim i copëtuar, miti i saj i përparimit dhe rritjes së pafundme të ekonomisë vetëm ushqen ekocidin. Natyra në bukurinë dhe dhunën e Saj po na thërret të rikthehemi, t’i ribashkohemi “muhabetit madhështor” ku era dhe yjet flasin me ne [6]. Teksa udhëtojmë në këtë peizazh të ndërmjetëm (liminal) në mes rrëfimeve e qytetërimeve, ne ia kemi nevojë mbështetjes dhe udhëzimit të kësaj bashkësie të madhe. Teksa e përjetojmë pasigurinë parësore të një qytetërimi në shthurje, ne nevojitet të ndiejmë se i takojmë, jo një ideologjie politike, race, kombi apo ndonjë teorie konspirative, por që i takojmë një pranie të gjallë e cila na ka mbajtur me mijëra vjet, qysh prej kohës kur udhëtojshim në grupe të vogla prej mbledhësish dhe gjahtarësh. Në atë kohë ne ishim të zgjuar me tërë shqisat tona, me ceremoni dhe ëndërra të koordinuara me botët e dukshme dhe të padukshme, shumë përpara se të “vendoseshim” në tokë dhe të harronim se ajo është sakrale.

—————

[1] Vend ku kufomat digjen (shën. përkth.)

[2] Gerard Manley Hopkins, “Spring.”

[3] Në një letër të hapur të publikuar së voni në The Guardian, 6 dhjetor 2022, 258 shkencëtarë dhe akademikë klimatik “paralajmëruan për një rrezik të shembjes klimatike dhe shoqërore” të shkaktuar nga “mënyrat sesi shoqëritë moderne rrjepin njerëzit dhe natyrën”.

[4] Siç u shpreh njëherë kryetari Luther Standing Bear: “Vetëm te njeriu i bardhë natyra ishte e “egër” dhe vetëm te ai toka ishte e “infektuar” me kafshë dhe njerëz të “egër”. Për ne ajo ishte e butë. Toka ishte përplot begati dhe ne ishim të rrethuar nga bereqetet e Misterit të Madh.” (Marrë nga Land of the Spotted Eagle, kap. 2 “Boyhood”, 1933).

[5] Këtu bëhet një lojë fjalësh. “Wood-Wide-Web” është frazë shumë e ngjashme me “World-Wide-Web”, e cila përdoret gjithkund nëpër internet me akronimin www, p.sh.  www. - .com. (shën. përkth.)

[6] Thomas Berry [Tomas Berri] shkruan: “Ne po flasim vetëm me veten. Nuk po flasim me lumenjtë, nuk po i dëgjojmë erërat dhe yjet. Ne e kemi prishur muhabetin e madh. Universi ka pësuar thyerje me prishjen e këtij muhabeti nga ana jonë. Të gjitha tragjeditë që po ndodhin tani janë si pasojë e atij ‘autizmi’ shpirtëror.” Marrë nga The Dream of the Earth [shq. Ëndërra e Tokës].