Memorie të magjisë dhe mrekullisë

Teksa stinët dhe vitet kalojnë - me një dhimbje të thellë - kam parë si hijet kanë mbërthyer botën tonë, si dhe sesi ajo vazhdon të ndahet e përçahet. Kam parë sesi duhma e lajmeve të gënjeshtërta, shpërfytyrimi nga rrjetet sociale dhe teoritë konspirative së fundmi kanë thurur një errësirë të thellë e hutuese. Ndërkohë që kriza ekologjike është bërë më e prekshme nëpërmjet zjarreve, përmbytjeve dhe refugjatëve klimatik, civilizimi ynë duket të jetë ende i dhënë pas përrallave të vjetra të rritjes ekonomike, duke anashkaluar faktin e thjeshtë se mënyra jonë e jetesës është e paqëndrueshme. Duke parë botën të digjet - megjithëse na është ofruar një ndërgjegjësim në rritje për njëshmërinë, për natyrën e ndërvarur të të gjithë jetës - qeveritë tona kanë shkuar drejt izolimit, njerëzit drejt tribalizmit, me padrejtësinë dhe pabarazinë sociale dhe racore në rritje.

I pikëlluar thellë për humbjen e bukurisë dhe mrekullisë, siç është zhdukja e luleve të egra nga livadhet tona, tani e sa vite jam përndjekur nga memoriet e lashta të një kohe të hershme. Të një kohe para asaj që njihet si "Rënie", kur botët e dritës dhe fuqitë e krijimit ndërvepronin në një marrëdhënie sakrale. [1] Ajo ishte një kohë më e thjeshtë, kur njerëzimi ishte akoma riosh dhe Hyjnorja ndjehej qartë në ajrin përreth, mu si ëmbëlsia e parë e pranverës. Atëherë kishte një njohje që tashmë është e fshehur në thellësi - një njohje e qëllimit sakral të krijimit, të bukurisë dhe mrekullisë së tij. Dhe kjo njohje po jetësohej, duke u folur qenieve njerëzore në një pafundësi zërash të botës përreth. Nëpërmjet lumenjve e stuhive, thirrjeve të zogjve dhe të kafshëve, nëpërmjet gjuhës së parë të jetës. [2] Ishte hareja e jetës së përbashkët, dhe ne ishim pjesë e saj, e këngëve dhe ëndrrave të saj. E gjitha kjo më kujtohet.

Kishte kaq shumë dhurata në atë kohë, kur shpirti i njerëzimit dhe shpirti i botës ishin lidhur bashkë e kur Toka tregonte bujarinë e saj. Toka ishte e pacenuar dhe natyra e saj sakrale njihej dhe lëvdohej. Ishte koha e fillimit, koha e "Udhëzimeve Origjinale" kur shërbëtorët e dritës filluan të zgjojnë botën. Ishte koha kur emrat sakral të krijimit iu dhanë qenieve njerëzore, duke filluar me shamanët, shëruesit dhe ruajtësit e udhëve sakrale. Emrat e kafshëve që zgjonin fuqinë e tyre, emrat e bimëve që zbulonin aftësinë e tyre shëruese, emrat e lumenjve dhe maleve që siguronin balancën dhe harmoninë në botë - nëpërmjet tyre njerëzia dhe bota e krijuar ndërtuan një marrëdhënie të re dhe kënduan së bashku. Kishte një nijet [3] të pastër në këtë marrëdhënie ndërmjet njerëzisë, Tokës dhe gjithë morisë së krijesave të saj - ortakëria e tyre kishte një qëllim sakral. Së bashku do të punonin për të zgjuar magjinë dhe dritën e fshehur brenda botës fizike [4], dhe kjo dritë do të shërbente për një qëllim më të lartë. Ky ishte fillimi i besëlidhjes ndërmjet njerëzisë dhe krijimit - kështu pra, bota natyrore ishte libri i parë i zbulesës hyjnore.

Për kulturën tonë ky është thjesht një mit: Adami në Kopshtin e Edenit, duke emërtuar  krijimin. [5]  Por për mua ka qenë gjithmonë diçka më personale, si një këngë që më kujtohet turbullt, që mbart melodinë e largët të një kohe tjetër. Kjo memorie vjen nga një çiltërsi para Rënies, por është dhe një memorie e marrëdhënies së parë me krijimin e cila tani po më kërkon vëmendjen. Toka po thërret, në përgjërim, dhe teksa më rishfaqet kjo memorie e di se çdo gjë mund të jetë ndryshe.

Nuk mund të kthehemi në çiltërsinë e kohës së mëparshme, por lidhja ndërmjet njerëzisë dhe krijimit qëndron e fshehur nën mjegullën e krijuar nga kultura jonë, nën djerrinën e brendshme e të jashtme që kemi krijuar. Misteri dhe fuqia e emrave vazhdon të jetë magjia e parë e tjerrur ndërmjet botës së dritës dhe botës së krijimit. Ne mund të rilidhemi me këtë magji, me këtë marrëdhënie të ndërgjegjësuar me Tokën dhe botët e brendshme të saj - që kërkohet të rimerret. Ajo lipset të përkujtohet. Magjia që përbën mrekullinë dhe misterin e vërtetë të krijimit duhet të rizgjohet, të rilidhet me burimin e saj të dritës.

Kur kujtoj kohët e hershme të ecjes në Tokë me fuqinë e emrave, atëherë kishte shumë gaz dhe dashuri në këtë lidhje shpirtërore me krijimin. Në eksperiencën time të parë pas "zgjimit", kur isha 16 vjeç, gjeta veten sërish në kopshtin e krijimit, me dritën e diellit që reflektohej nga ujërat e një lumi pranë shtëpisë sime. Aty ishte poashtu një kopsht i rrethuar, plot me lule, ku kaloja shumicën e kohës së lirë. Atëherë mu hapën sytë rreth bukurisë dhe mrekullisë së Tokës, aromës dhe dritës së saj. Këto javë të para të "zgjimit" janë ende me mua, si shija që lë pas dashuria e parë. Vite me vonë mu dhanë plotësisht përjetimet e mia të para të njëshmërisë, gjë që ndodhi përsëri në natyrë teksa ecja në kodrat e Kalifornisë Veriore. Sërish nën rrezet e diellit por kësaj here pranë ujërave të Oqeanit Paqësor.

Kjo bukuri primare e krijimit më ka thirrur për vite me radhë, duke më kujtuar një kohë kur bota ishte e re dhe e paprishur, përpara se errësira dhe problemet të mbërrinin. Tanimë duhet të rikthehem në këtë cilësi të brendshme, këtë tingull që i përket një dashurie të thellë për Tokën. Duhet ta jetoj këtë lidhje dashurie në brendësi të zemrës, të shpirtit dhe të trupit tim, përndryshe do të ngec në këtë pirg plehërash të qytetërimit tonë gjithnjë e më helmues.

Ky është pikëllimi i thellë që më përndjek, dhe është edhe më therës se zhdukja e llojeve. Zhdukja e livadheve me lule të egra a koreve të zogjve që ndoshta s'do i shohim a dëgjojmë më kurrë. Një pikëllim i thellë që nuk i përket aspak jetëve tona të futura në kuti. Një pikëllim i thellë që vajton me emrat e krijimit që janë harruar, e lumenjve që dikur rridhnin magjishëm dhe memorieve më të vjetra se mendja. E kam të pamundur të harroj mrekullinë e agimit të parë, mrekullinë e zgjimit të këngëve të ekzistencës apo endjen e mrekullueshme të botëve së bashku. Këto nuk kërkoj t’i kujtoj, por as nuk mund t’i injoroj jehonat e asaj që është tretur, si pyjet e lashta që janë shuar nga shekujt e "progresit".

Përpara se historia e botës sonë të shkruhej, atëherë kur jeta erdhi në ekzistencë dhe engjëjve iu caktuan vendet që do ruanin dhe mbronin - Vijat Ley [6], që janë strukturat e energjisë në Tokë, u formuan, nivelet e magjisë u krijuan dhe filloi ndarja e madhe e botës së brendshme dhe asaj të jashtme. Tani, pas mijëra vitesh, pas shumë baticash e zbaticash, jemi në kohën e harresës së madhe, ku njerëzimi është më së largu Burimit. Po, ka pasur kohë të errëta në të kaluarën, shkatërrime të tmerrshme, por asnjëhere një harresë e tillë - ne madje kemi harruar se bota jonë ka një histori që u shkrua para fillimit. Prandaj tashmë qëndrojmë në një derë të pahapur më parë, në udhëkryqe të pashkelura. Por sa prej nesh vazhdojnë të kujtojnë, edhe pse ne të gjithë mbartim plagët e asaj që është harruar, pikëllimin e thellë të brezave?

Më kujtohet mirë koha kur gjërat ishin ndryshe, kur ngjyrat këndonin në ajër dhe magjia s'ishte mister por mënyrë jetese. Po, ka pasur vite të vështira, gjithmonë ka pasur kohë të vështira, kështu funksionon natyra. Ka vite shterpë e vite të frytshme, ka thatësira por ka edhe rreshje. Por kjo harresë e kohës së tashme është diçka ndryshe, diçka për të cilën s'është shkruar as edhe një kapitull në librin e jetës. Ajo është shënuar vetëm si simbol i diçkaje që mund të ndodhte, një mundësi e vakët. Por tani, kjo harresë na rrethon të gjithëve. Ky është realiteti i sotëm.

Çfarë është kjo që po dëshmoj dhe si është të jesh i pranishëm në këtë kohë kur puset thahen dhe ajri është helmues? Ku janë ata që ruajnë drejtpeshimin e botëve, shibërësi i ulur në kasollen e tij duke ruajtur një ekuilibër të brendshëm; murgu i cili me mantrat dhe tespiet e tij mban botët në harmoni? Çfarë dimë ne për këto gjëra kur nuk mundemi as të kuptojmë rëndësinë e këtij momenti - gjatë kësaj kohe kur edhe ekzistenca e botëve të brendshme është lënë jashtë fletëve të qytetërimit të tanishëm? Patjetër, disa gjëra thelbësore ende ngelin, si hareja, dashuria, bukuria e yjeve apo perëndimi i diellit. Por ku janë ëndrrat që duhet të na udhëzojnë, ku janë mësimet që duhet të ndjekim? Edhe shpirtërorja tashmë shihet si një tjetër mall që mund të shitet dhe blihet në treg. Nga të vërtetat e saj më të thella zor se dëgjohet ndonjë ushtimë.

Rikujtimi është njëkohësisht edhe bekim edhe mallkim. Do ishte shumë herë më e lehtë të jetoje çastin ashtu siç është, pa pasur dijeni për atë që ka kaluar. Të besoje se kjo ç’po përjetojmë tani është e gjitha, si një fëmijë që njeh vetëm rrugët e qytetit dhe s'ka parë asnjëherë livadhet plot me lule të pranverës ose pyjet e arta në vjeshtë. Prapëseprapë, dashuria dhe e qeshura mbeten, lotët dhe zemërthyerja e mbajnë shpirtin gjallë. Dhe në zemrat tona qëndron fara e një të ardhmeje që kthehet kah fillimi, kah koha kur Burimi ndjehej kudo dhe emrat e krijimit këndonin në rrymat e ajrit.

Rikthim në zanafillë

A ka mundësi që ndoshta që në fillim, përpara ndarjes, përpara çdo loje të pushtetit, madje edhe përpara keqpërdorimit të magjisë që solli kaq shumë dëme, lidhja me Hyjnoren të ketë qenë një marrëdhënie e thjeshtë miqësie e dashurie? [7] A ka mundësi që ne të kemi ecur së bashku duke na prekur këmbët tokën, e duke na kënduar zemrat këngët e krijimit? Kjo qe koha e emërtimit, atëherë kur “Zoti i mësoi Ademit të gjithë emrat, të gjithë ata,” [përkth. Kur’an, 2:33] dhe bota u gjallërua përmes kësaj magjie të dëlirë. Ishte koha kur lumenjtë dhe pemët këndonin (shprehnin) natyrën e tyre të vërtetë dhe çdo gjë qe e gjallë me praninë Hyjnore. Mbase ky është i ashtuquajturi “Kopshti i Edenit”, por në atë kohë kjo ishte thjesht natyra e gjërave.

Çdoherë e më tepër po tërhiqem drejt kësaj memorie tepër të lashtë, e cila tingëllon si një rrahje e largët zemre. Po tërhiqem ndaj një ndjesie që në atë kohë, në kohën para Rënies, “miqtë e Zotit” ishin miq me Zotin. Qe kjo marrëdhënie me Tjetrin i cili nuk është tjetri, qe kjo miqësi me Hyjnoren dhe me gjithë krijimin, një këngë e thjeshtë për të cilën tani më nevojiten fjalët. Ka një butësi në këtë përkujtim, i cili poashtu ndihet si një ribashkim, një prekje.

Shpesh pyes veten rreth manasë [8] së zgjimit tim të parë në këtë jetë, që ndodhi gjatë asaj vere kur isha 16 vjeç. Atëherë kur e rigjeta veten në kopshtin me drita që xixëllonin mbi ujin e lumit dhe me lule që gjallëronin në ngjyra, për të cilat nuk kisha pasur dijeni më parë. A ishte ky përjetim i parë njëkohësisht një parashikim edhe një memorie, një derë që ishte duke u hapur drejt një bote tjetër e cila ka qenë gjithnjë e pranishme, edhe pse e harruar prej kohësh?

Ajo periudhë qe një lutje pa fjalë. Ishte një lutje sepse i gjithë krijimi qe i gjallë me dritë dhe unë mund të ulesha dhe ta shihja të tërin. Shihja ujin që më rridhte ndër duar teksa ato zhyteshin në lum. A ishte kështu siç ka qenë në fillim? Toka si një lutje që u gjallërua me emërtimin e saj? Siç kam thënë, këto memorie të lashta më përndjekin. Këto kujtime të një kohe shumë shumë më përpara religjionit apo ndonjë nevoje për një formë adhurimi. Kjo pasi gjithçka ishte esencë e thjeshtë -  “nur mbi nur” -  Hyjnorja, krijimi, dhe ne të cilët ecnim nëpër Tokë dhe që dinim se ç’nënkuptonte të jesh përnjëmend i gjallë. A ishte kjo forma më e lashtë e marrëdhënies - krijimi, Krijuesi dhe qeniet njerëzore të kapur dorë për dore? Atëherë kur e gjitha qe një qenie e vetme sakrale, që gjallërohej porsi agimi i parë? 

Pra tani, mbas një udhëtimi shpirtëror i cili më ka dërguar matanë botës së jashtme në atë që është e paformë dhe përtej, që më bëri të përjetoj substancën e cila qëndron pas gjithçkaje që është dhe s’është, ajo që mund ta quajmë Realitet edhe pse nuk ka ndonjë emër – mbas njohjes së këtij Realiteti i cili është vulosur në çdo qelizë dhe në çdo yll deti, rikthehem te ky kopsht i thjeshtë si me një lloj përmallimi për dashurinë e parë që kurrë nuk e njoha plotësisht. Këtu fillon e gjitha, në këtë jetë, dhe e ndjej që edhe në shumë e shumë jetë të kaluara. Ky është “fillimi” i historisë, kur Hyjnorja nuk qe e nevojshme të kërkohej, kur qe një miqësi e cila kaplonte gjithçka. Në atë kohë gjithçka ishte e njohur në vërtetësinë e saj. Çdo fije bari, çdo person dhe çdo ëndërr e dinte se ç’vendi i përkiste. Në këtë botë, ku njerëzorja dhe hyjnorja mundeshin të puqeshin dhe të flisnin për mrekullinë e asaj ç’është - shpirti dhe materia nuk njihnin ndarje.

Më pas çdo gjë filloi të ndryshojë, dhe kjo është historia e evolucionit njerëzor, miti i Rënies, fillimi i religjioneve si një mënyrë e rimarrjes së asaj pjese të humbur. Ishte koha kur magjia e tokës filloi të ndryshojë duke mos qenë më një kremtim i thjeshtë – një thirrje apo një këndim i vetë emrave të saj – pasi dalëngadalë, gjatë mijëvjeçarëve, shpirti u tërhoq drejt botëve të brendshme dhe qielli me tokën u ndanë. Shumë nga puna shpirtërore u largua nga Toka dhe strukturat e krijimit, dhe atë shpesh drejt vendeve të zbrapsura nga bota. Diçka brenda krijimit po ashtu u fsheh; një dritë humbi. Kështu, një miqësi e lashtë, një afërsi me Hyjnoren u mbulua dhe u shtrembërua. Ne më pas na u desh të gjenim mënyra për t’u rikthyer, si dhe të shpiknim praktika për t'u lidhur prapë me dritën brenda nesh. Strukturat e shtrembërimit që e mbuluan Tokën u bënë edhe më të forta gjersa sot e gjejmë veten në një botë e cila ka humbur rrugën e saj. Në një botë e cila është duke u rrotulluar gjithnjë e më shumë jashtë balancës.

Kur e shohim botën sot më shpesh hasim errësirë sesa dritë. Kënga primare e krijimit, kur lumenjtë dhe malet na preknin me muzikë sakrale dhe mana kuptimplota, është gati e fanitur. Vendin e saj e ka zënë zhurma, ndotja, shtrembërimet e djerrinave të cilat i kemi krijuar me lakminë dhe qejfet tona. Por nuk ishte kështu në “Udhëzimet Origjinale”, në urtësinë e lashtë e cila na u dha në ditët e hershme.

Këto udhëzime janë ende të pranishme, nëse dimë se si të kërkojmë dhe se si të përkujtojmë. Nëse marrim guximin të rikthehemi te kjo mënyrë thellësisht njerëzore për të qenë bashkë me Krijuesen në krijimin e Saj, me këmbët përtokë, magjia mund të ringjallet. Atëherë në lëvdatat dhe në falenderimet tona, botët e dritës dhe bota e materies do të bashkohen. Ne jemi edhe qiell edhe tokë, jemi të lindur nga pluhuri i yjeve dhe dheu. Sikur të mundeshim ta kujtonim këtë, lidhja e dashurisë në mes të dyve mund të gjallërohej edhe njëherë në brendinë e zemrave tona. Kjo është lutja dhe premtimi i cili më ka mbajtur në këtë botë.

Në këtë memorie se si ka qenë në fillim, kjo histori e cila i takon Tokës, është gjithashtu vetë historia ime. Ky është filli që jam munduar të ndjek, filli i thurur nëpër jetë dhe përtej oqeaneve. Përherë e më tepër në këtë histori unë lihem me veten time njerëzore. Kjo është arsyeja se përse parapëlqej t’i marr patatet e mia nga toka, të cilat mund t’i gatuaj për darkë dhe t’i ha me djathë dhe gjalpë të shkrirë. Thellë në veten time nuk e kuptoj se përse duhej të shkonte kaq keq, përse duhej të harronim dhe të braktisnim zakonet e vjetra, zakonet e respektit dhe nderimit ndaj Tokës dhe Hyjnores, ndaj gjithçkaje sakrale, dhe përse magjia brenda krijimit duhej të fshihej. Por unë përsëri i përkas kësaj kulture e cila ka harruar. Kështu ishte fëmijëria ime në një shtresë të mesme të Anglisë, deri kur një koana Zeni [9] më zgjoi në kopshtin me lule dhe me aromën e tyre, me dritën e diellit dhe me lumin.

Tani, mbas gati një gjysmë-shekulli, si një i moshuar që ulet në kopshtin e tij e kundron stinët dhe ngjyrat nëpër kopsht duke ndryshuar përgjatë kalimit nga vera në vjeshtë, e di se vetëdija primare është si një lloj fare e ndërgjegjes e cila na nevojitet për një histori të re, për një mënyrë të re të të qenurit me Tokën. Ne na duhet të rikthehemi në zanafillë, në çastin kur magjia ishte krejtësisht e gjallë. Atëherë kur ne ishim të pranishëm me të gjitha shqisat e ngjallura në një Tokë të gjallëruar. Ky çast jashtë kohe nuk është edhe aq i largët. Dhe ne duke pritur në një vend që e kemi lënë të ikë, e kemi harruar dhe këputur me anë të vetëve tona racionale. Mënyra sesi kjo farë do të lulëzojë, shpaloset, sesi një histori e re do të manifestohet dhe sesi do mund të lindë një epokë e re i mbetet misterit të evolimit. Por tani, ajo ka nevojë për vëmendjen tonë. Ka nevojë për ta mbajtur në zemrat, imagjinatat dhe në ëndrrat tona. Ne mund ta ushqejmë këtë farë me pikëllimin që mbartim për atë se çfarë kemi humbur.

_____ 

[1] Në sufizëm, bota e dritës njihet si "bota e urdhrit hyjnor" (alem el-emr) ndryshe nga "bota e krijimit" (alem el-khalak) që e përjetojmë nëpërmjet shqisave dhe perdeve të egos. Në botën e urdhrit hyjnor çdo gjë bie në sexhde para Zotit. Është vendqëndrimi i engjëjve dhe qenieve të tjera të dritës që dinë vetëm të përulen para Zotit, dhe munden vetëm të dekretojnë fuqinë e Zotit dhe vullnetin hyjnor. Bota e dritës ekziston jashtë nga koha dhe hapësira dhe mund të mbërrihet përmes vetëdijes hyjnore të Vetes.

[2] David Abram shpjegon se si "për Inuitët, si për shumë popuj të tjerë, njerëzit dhe kafshët fillimisht flisnin të njëjtën gjuhë." Ai citon një grua Inuite: "Në kohët më të hershme, kur njerëzit dhe kafshët jetonin në tokë... të gjithë flisnin të njëjtën gjuhë. Ishte koha kur fjalët ishin si magjia... Ata që njihen si shamanë ose njerëz të mjekësisë e mbajnë mend më së miri gjuhën e qëmotshme, ndaj kanë aftësinë të rrëshqasin, vullnetarisht, larg nga ligjërimi i thjeshtë njerëzor në mënyrë që të bisedojnë drejtpërdrejt me fuqitë e tjera." Nga libri "The Spell of the Sensuous" [shqip: “Magjia e të prekshmes”] , fq. 87-88.

[3] Nijet: qëllim.

[4] Drita e fshehur në botën e krijuar është ajo që alkimistët quanin lumen naturae.

[5] Zanafilla 02:19, "Dhe Zoti Perëndi formoi nga dheu tërë kafshët e egra të fushës dhe tërë zogjtë e qiellit dhe i çoi te Adami për të parë si do t'i quante; dhe sido që t'i quante krijesat e gjalla, ai do të ishte emri i tyre."

[6] Shtojcë e përkthyesit: Në vitin 1921, Alfred Watkins, një arkeolog dhe shkrimtar anglez, përjetoi një zbulesë në kodrat e Anglisë që i dha mundësinë të shihte disa vija që përshkojnë globin, të cilat përshkruajnë shpërndarjen e energjisë në Tokë. Ai i quajti ato “vija Ley”. Natyralistë të tjerë pas tij përshkruan se këto vija bashkojnë vendqëndrime shpirtërore të lashta dhe se në pikëtakimin e vijave Ley fshihen burime të mëdha energjie të cilat mund të shfrytëzohen nga njerëz të veçantë.

[Serena, K. (2018). These Supernatural Lines Supposedly Connect The Universe Through Monuments And Landforms. Marrë dhe përkthyer më 27 dhjetor, 2021]

[7] Zgjimi i magjisë ka qenë pjesë e historisë së krijimit kur më së pari u paraqit ndërgjegja njerëzore. Magjia e natyrshme e Tokës na lejoi që të përjetojmë mrekullinë dhe misterin e krijimit dhe sesi ky i fundit  mishëron një synim hyjnor. Për shembull, në pikturat e shpellave në jug të Francës mund të shihet që kafshët kanë një dimension shamanik. Për fat të keq, kjo magji e hershme filloi të keqpërdorej për synime fuqie dhe kjo qe pikënisja e ndarjes midis botëve, botës së dritës dhe botës fizike të krijimit, i cili në mite paraqitet si Rënia, humbja e çiltërsisë. Po  ndjej një thirrje që të rikthehemi në këtë marrëdhenie themelore duke e zgjuar këtë magji e cila është ende e pranishme brenda krijimit - edhe pse në shumicën e herave e fshehur. Marrëdhënia magjike në mes botëve është pjesë e trashëgimisë të cilën pothuajse e kemi harruar, edhe pse ende ka raste kur flasim për “çastin magjik” i cili ndodh kur energjia e brendshme numinoze [7.1] del në botën tonë të jashtme.

[7.1] Fjala “numinoze” ngërthen kuptimin e të paturit të një cilësie të fuqishme religjioze ose shpirtërore e cila sugjeron një prani hyjnore.

[8] Mana-ja: domethënie, vështrim, kuptim, shpjegim, shtjellim, etj.  [Marrë nga “Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe” nga Tahir Dizdari]

[9] Koana Zeni: Lloj gjëegjëze që budistët përdorin gjatë meditimeve si mjet ndihmues për zbulimin e disa të vërtetave të mëdha.