﷽

Shpirti si pasqyrë e shembëlltyrës së Zotit

   Këto njizet e kusur vite, shumë njerëz në Perëndim kanë arritë të bijnë në kontakt me fjalën sufizëm. Kjo asht e vërtetë, veçanërisht në Amerikën Veriore, ku Rumi – mjeshtri sufi – asht ba së fundmi poeti ma i shitun në gjuhën angleze dhe ku “vallja sufi” mësohet në qendra fitnesi. Por pavarsisht njoftunisë me emrin, pak njerëz kanë një ide të qartë çka përfaqëson ai.

   Çdo rishikim i literaturës ka me tregue se akademikët nuk kanë arritë pajtim mbi kuptimin e fjalës. Zakonisht, ata thonë që sufizmi asht misticizëm, shpirtshmëri apo ezoterizëm islam, por të tilla etiketime ma shumë të çorientojnë sesa të ndihmojnë. Patjetër që ka paralele midis sufizmit dhe mësimeve e praktikave të ndryshme të lidhuna me këto fjalë në Perëndim, por fjalët në vetvete shenjojnë bujshëm kategori të mjegullta, dhe përdorimi i tyre, zakonisht, e shton ma tepër rrëmujën.

   Çka asht pra sufizmi? Nuk ka nji përgjigje të thjeshtë. Me siguri që nuk asht nji “sekt” përbrenda Islamit. Ai asht gjetë kudo, mes burrave e grave ku ka popullsi të konsiderueshme muslimane, sunnite e shi‘ite, që nga kohnat ma të hershme e deri më sot.

   Fjala në origjinalin arabisht, sufi, nuk asht se na ndihmon edhe aq. Ajo ka ngjallë diskutim që nga koha kur nisi me u përdorë për së pari në shekullin II hixhri / VIII e.s., dhe muslimanët nuk kanë ra kurrë në pajtim se çka nënkupton tamam. Edhe shumë fjalë të tjera u përdorën gjithashtu për me shenjue mësime e praktika të përafërta, si “vorfni” (fakr) e “gnosë” (ma‘rife). Në vend që të mundohena me gjetë nji përcaktim të përpiktë, do të ishte ma e urtë të pranonim se fjala i referohet nji qasjeje të caktueme ndaj jetës fetare dhe më pas të kërkojmë me gjetë karakteristikat e kësaj qasjeje. 

   Ashtu si traditat e tjera fetare, Islami u drejtohet tri sferave thelbësore të ekzistencës njerëzore. Mund t’i quajmë trup, mendje e shpirt; ose me ba, me njohë, me kenë. Trupi asht sfera e veprimit, ritualit dhe marrëdhanieve shoqnore. Mendja asht sfera e ndijimit, besimit dhe njohjes. Shpirti asht sfera e ndërgjegjësimit ma të thellë për veten dhe lidhja e brendshme me Zotin.

   Teksa qytetërimi islam zhvillohej, shumë muslimanë ia përkushtuen tanë vëmendjen “kërkimit të dijes” siç asht urdhnue në Kur’an e Hadith. Disa ishin të interesuem me mësue gjithçka që mund të njihej rreth veprimtarive të duhuna trupore dhe shoqnore. Të tjerë ishin ma të merakosun me rrokjen e qëllimeve të fesë: Zotin, engjëjt, Shkrimet, profetët, Ditën e Kijametit dhe providencën hyjnore. Kurse disa të tjerë u votërzuen kryesisht te zhvillimi i virtytit, dashtunisë e sinqeritetit që shembëllenin marrëdhanien e Profetit me Zotin.

   Më fjalë të tjera, disa muslimanë ndien që kryeradha e çështjeve njerëzore ishte trupi; të tjerë  ndien që ishte mendja; kurse disa të tjerë që ajo ishte shpirti. Shumica e muslimanëve e kuptuan që Kur’ani e Sunneti sigurojnë udhëzime, përmes të cilave të trija këto sfera mund të harmonizohen me qëllimin hyjnor të krijimit të botës. Ata ndryshonin mes vedi mbi faktin se cila ishte mënyra ma e mirë me ndjekë udhëzimet.

   Dijetarët muslimanë që hartuen kodin e veprimtarisë së përshtatshme u njohën si “juristë” (fukaha). Specialiteti i tyne ishte ligji islam (sheriati).

   Dijetarët që u votërzuen tek rrokja e drejtë (e fesë), u ndanë në shkolla të ndryshme mendimi. “Teologët” (mutekel’limun) thanë që mënyra ma e mirë për me kuptue ishte përmes interpretimit racional të Kur’anit. “Filosofët” besuan që arsyeja njerëzore ishte udhërrëfyese e mjaftueshme drejt të vërtetës, pa pasë nevojë për ndihmë nga shpallja hyjnore. “Sufitë” pohuan që rruga drejt rrokjes së vërtetë ishte intuita dhe çvelimi i mistereve hyjnore.

   Shumica e dijetarëve që u përqendruen në të zhvillumunit e aspekteve shpirtnore të personit u njohën si sufi. Ata mësojshin se njerëzit duhet t’ia drejtojnë qëllimet, dashtuninë dhe sinqeritetin e tyne vullnetit Hyjnor.  

   Nji mënyrë për me kuptue sufizmin dhe mënyrën se si asht veçue ai nga qasjet e tjera ndaj traditës islame, asht tue pa kuptimin sufik të rolit njerëzor në krijim. Sikurse hebrenjtë dhe të krishterët,  edhe muslimanët në përgjithësi besojnë se njerëzit janë krijue në shembëlltyrën e Zotit. Edhe pse ky imazh hyjnor asht mjegullue nga harresa e injoranca, ai e ka potencialin me u ba pasqyrë e shkëlqyeme ku reflektohet natyra hyjnore. Roli i qenieve njerëzore në gjithësi asht me përmbushë shembëlltyrën hyjnore dhe me u ba përfaqësuesi i Zotit në Tokë. Dhe ata mund t’ia mbrrijnë këtij roli tue iu “nënshtrue” e “dorëzue” (islâm) vullnetit Hyjnor dhe tue veprue si “rob” të Zotit (abd). At’hera kur bahen rob të përkryem, Zoti mundet me i zgjedhë me kênë “mëkambës” (khalîfe) të Tij.

   Juristët e përkufizuan shërbimin ndaj Zotit përmes termave të veprimtarisë së duhun. Teologët dhe filosofët besonin se veprimtaria e duhun varej nga besimi i drejtë rreth Zotit dhe botës. Sufitë e pranuan se hem veprimtaria e duhun, hem besimi i duhun janë të nevojshëm, por pohuan se shërbimi i njimendtë ndaj Zotit qëndron në realizimin e shembëlltyrës hyjnore, të fshehur në natyrën njerëzore. Cilësitë hyjnore që janë të pranishme nën nji rrogoz të errët në shpirt duhet të aktualizohen dhe të shpërfaqen në shoqni dhe në botë.

   Cilësitë hyjnore janë diskutue shpesh në mësimet teologjike islame. Ato përfshijnë njohjen, vetëdijen, mëshirën, dashtuninë, drejtësinë e faljen, dhe përmbledhen si “nandë dhjetë e nandë emrat e Zotit”. Simbas sufive, njerëzit duhet me e gjetë shembëlltyrën hyjnore në trupat, mendjet dhe shpirtrat e tyre tue adhurue, njohë dhe dashtunue Zotin.

   Në kërkim të dijes, juristët muslimanë dojshin me zbulue rrugën e duhun për me zhvillue çdo veprimtari. Teologët muslimanë u munduen me provue racionalisht saktësinë e mësimeve kur’anore rreth Zotit, profetëve dhe Ditës së Mbrame. Filosofët u orvatën me zhvillue instrumentat e tyne racional me ndihmën e metodave dhe mjeteve të ardhuna nga tradita Greke. Sufitë pohuan se e vetmja rrugë e besueshme drejt realizimit të vetes dhe ndërgjegjësimit për Zotin ishte me ia nënshtrue mendimin racional udhëzimit profetik, dhe me gjetë brenda vetvetes Zotin, i cili e ka diftue vedin në Kur’an dhe në Sunnet.

   Sufitë e morën Muhammedin si modelin e tyre. Ai nuk përftoi dije dhe vetë-realizim tue studiue libra dhe tue shkue në shkollë, por tue iu përkushtue Zotit, i cili ia mësoi Kur’anin. Ata e panë kursin e jetës së Profetit të shenjuem nga dy ngjarje mitike – zbritja dhe ngritja. Kur’ani iu zbrit atij nga Zoti. Më pas, kur ai i ishte nënshtrue plotësisht mesazhit të shpallun, ai u ngrit drejt Zotit në udhëtimin e njoftun si mi‘raxh (shkalla). Sufitë dëshironin me imitue Profetin tue iu hap të vërtetës kur’anore dhe tue ndjekë gjurmët e tij në mi‘raxh. Ata e pranuan që Muhammedi ishte profeti i fundit dhe Kur’ani shpallja e fundit, por kambëngulnin që Kur’ani zbriti në mënyrë që njerëzit të ngrihen. Qëllimi i tyne ishte me u naltësue drejt Zotit, prej këtu dhe tash.

   Sufitë i kritikuan juristët pse mendonin se përqëndrimi te veprimtaria e duhun e trupit i mjafton dikujt me u ba musliman i mirë. Ata i kritikuan teologët e filosofët pse u përpoqën me e kuptue Zotin dhe botën, thjesht tue ushtrue mendjen. Ata pohuan që mënyra ma e mirë për me kuptue Zotin, botën dhe vetveten ishte tue kërkue brenda shpirtit të personit. Për këtë, personi duhej me e zbrazë veten nga iluzionet dhe me ba vend për Zotin në zemrën e vet. Egoja, krenaria dhe ambiciet tokësore e errësojnë shembëlltyrën hyjnore. Personi duhej “me e pastrue pasqyrën e zemrës” tue tejkalue dëshirat egocentrike të tij. Ai nuk e ban këtë duke u pajtue me pritshmëritë e familjes dhe shoqnisë, por tue ndjekë urdhnat e Zotit dhe të Dërguemit të Tij.

   Çka i veçoi sufitë nga muslimanët e zakonshëm nuk lidhej gjithaq me atë se çka ata banin, por përqendrimi i tyne në nji pikë të vetme. Në realizimin e personalitetit të tyne të vërtetë dhe të gjetunit e Zotit bash këtu, e bash në kët çast. Ata u përpoqën me e mbajtë Zotin në mendje, kudo e kurdoherë përmes praktikës së “kujtimit të Zotit” (dhikr Allah), përsëritja e vazhdueshme e emrave të Tij. Ata pohuan se nëse dikush e harron veten dhe kujton Zotin, atij do t’i jepet e drejta me hy në realitetin shpirtëror dhe në qenien e vërtetë, që ishte pikërisht ajo që iu dha Muhammedit kur ai u ngrit tek Zoti në mi‘raxh. 

   Praktika e tanishme e dhikrit apo “kujtimit” (nji fjalë që gjithashtu domethanë “përmendje”) ka shumë forma. Kur’ani i referohet vetes së tij si “dhikr Allah”, kështu që shumë muslimanë, përfshi edhe sufitë, vendosën theks të fortë te këndimi i vazhdueshëm i Librit të shenjtë. Kur’ani e quan gjithashtu salât-in (namazin), faljen ditore, me emrin dhikr. Kjo ndihmon me shpjegue randësinë themelore të faljes për tanë muslimanët. Në ajete të ndryshme, Kur’ani i porosit besimtarët ta “kujtojnë emrin e Zotit”. Shumë formula për kujtimin e emrit të Tij janë përdorë në mënyrë të përditshme nga muslimanët, si el-hamdu Lillah, “Lavdërimi i përket Zotit”, për me tregue mirënjohje. Kurse mësuesit sufi e banë përkujtimin e emrit të Zotit praktikë metodike. Ata citojnë shumë thanie nga Profeti për me mbështete qëndrimin e tyne, si psh. këshilla e tij për nji shoqnues (sahab), i cili deshte me ditë si me e mbajtë Zotin në mendje teksa ishte tue punue tokën - “Mbaje gjuhën tande të lagun me përmendjen e Zotit”. 

   Teksa Islami zgjerohej e zhvillohej, u përdorën teknika të ndryshme meditimi për me e ndihmue mendjen të përqendrohej në kujtim. Nji nga këto teknika ishte ndigjimi i muzikës, disa forma të së cilës besohej se ishin të favorshme për t’u përqëndrue në Emrin. Nga shekulli III/IX, forma të ndryshme ritmike lëvizjesh trupore përdoreshin bashkë me muzikën. Disa mjeshtra sufi ndien që, ndonjiherë, gjendjet e ekstazës që shkaktonte muzika ktheheshin në qëllim në vetvete dhe se shumë njerëz po përqendroheshin ma fort te kënaqësitë e tyre sesa te Zoti, kështu që i ndaluan ndjekësit e tyne me ndigjue muzikë. Vallja e famshme e “dervishëve rrotullues” që u sistemue nga ndjekësit e Rumiut në Anadoll, por edhe në tarikatin Mevlevi ku përdoret edhe sot, kishte vetëm rol ndihmues.

   Kjo asht pra, nji përmbledhje jashtëzakonisht e shkurtër e qasjes sufiste ndaj mësimeve dhe praktikave islame. Por duhet me u pasë parasysh që, në historinë islame, sufizmi erdh’ e u shoqnue me mijëra mësues (murshid), institucione të shumta e literaturë të gjanë. Në nivelin e aktualitetit historik, gjejmë varietete të pamata, kuptime lokale, parapëlqime individuale dhe goxha mospajtim sa u përket praktikave, besimeve dhe metodave të përshtatshme të realizimit, tue kênë kështu, mosmarrëveshja rreth papërshtatshmënisë së ndigjimit të muzikës nji shembull konkret.

   Ditët e sotme, me sasinë e panumërt të informacionit nëpër librari dhe në internet, të dallosh qartë natyrën e vërtetë të sufizmit, nuk asht ba ma e lehtë se ç’ishte në të shkuemen. Situata asht komplikue nga fakti që shumë “mjeshtra sufi” janë shfaqë në Perëndim këto pesëdhjetë vitet e fundit. Shumë prej tyne mund të jenë përfaqësues të njimendtë të traditës, por shumë të tjerë janë padyshim tue përfitue nga mendjelehtësia dhe tëhuajzimi aq tipik për shoqëritë moderne. Ata që kërkojnë ndihmë nga “mjeshtrat e sotëm sufi” duhet t’i masin mirë hapat.