﷽

Misticizmi si termë teknike, asht përcaktue e spejgue prej shenjtnish në mënyra të ndryshme. Disa nga këto përcaktime po i apim këtu poshtë:

1. Misticizmi përbahet në mohimin e çdo gjaje përveç Zotit (Dhun-Nuni Misri).

2. Misticizëm, don të thotë, mbështetje të plotë ke Zoti për jetë e vdekje (Xhunejdi Bagdadiu).

3. Misticizmi asht përmbledhja e gjithë virtyteve të mira dhe shkelmimi i tanë veseve të këqija (Ebu Muhammed Xheririu).

4. Mistik asht ai që ia kushton vehten kryekëput Zotit (Meulana Rumiu).

5. Mistikë janë ata që kanë shpirt të dlirët dhe zenë vendin ma të parë karshi Zotit. Ata as nuk zotërojnë as që zotnohen nga ndokush tjetër (Ebu Hasan Nuri).

6. Mistik asht ai që s’shef kurrgja në botë veç Zotit (Ebu Bekër Shibliu).

7. Mistik asht ai që verbon vehten kundrejt (lakmisë) së çdo gjaje dhe zhytet në Zotin me mish e shpirt (Ali Bin Bindar-Nishaburi).

Këto ndryshime, në spjegimin e natyrës së misticizmit, shënojnë vetëm stacjonet e ndryshme t’evolusionit mistik. Në fillim misticizmi kishte mërrijtë shkallën e divotshmërisë e të pastërtisë dhe ma vonë u pajos me virtyte tjera shpirtnore si përulje, dorëzim, dashtuni, mirë-dashje etj. Ma në fund hyni vetë-mohimi dhe kushtimi plotsisht Zotit. Kështu misticizmi u ba një thesar virtytesh fisnike. Pra, nuk asht e çuditëshme që shenjtorë të ndryshëm ta kenë spjegue misticizmin në lloj lloj mënyrash si mbas shijes e prirjeve të tyne.  Disa prej tyne e kanë identifikue me thjeshtësinë, disa me sakrificën e vet vehtes e disa tjerë me shkrimjen e vehtes në Zotin etj. Ndryshimet në përcaktimin e misticizmit janë ma tepër në fjalë se sa në kuptim. 

Ibn Halduni kur shoshitë natyrën dhe origjinën e misticizmit thotë, influenca mistike ka pasë ekzistue gjatë kohës së Kalifve të parë dhe të disa shokëve të tjerë.

Forma paraprake e misticizmit përmblidhet nër këto:

a) Pastërti shpirtnore;

b) Divotshmëni ke Zoti;

c) Shkelmim i lukseve të kësaj bote;

ç) Përdorim i jetës toksore si një stacjon i përkohshëm;

d) Përmendja vazhdimisht Zotin.

Autori i famshëm shton edhe se, në periodën e parë t’Islamit shumica e besimtarëve ka pasë shpirt mistiku, mirë po, ma vonë, me t’u ba pasanikë vetëm fare pak prej tyne mundën t’i qëndrojnë besnikë misticizmit dhe këta muslimanë, të pa çqetsuem nga lakmit e kësaj bote , u qujtën mistikë (Mukaddimei- Ibni Khaldun).

Nga mistikët e parë e deri ke shenjtorët e shekullit të VII të Hixhretit, gadi gjithë mistikët e vërtetë kontribuen në shvillimin e pamjes së mbrendëshme të Besimit. Një numur shumë i madhë librash u shkruen herë mbas here mbi misticizmin Islam. Ata që interesohen për spjegime ma të gjata mbi parimet e misticizmit mund të këndojnë veprat, veçanërisht, Kitabul Lem’a prej Sheh Ebu Siraxhit (378 H.), Keshful-Mahxhub prej Sheh Ali Huxhvejri (465 H.) dhe Risalei-Kushejrie prej Ebu Kasim Kushejri (465 H.).

Po tu hudhshim një sy këtyne veprave na do të përfundojshim se misticizmi asht pamja e mbrendëshme e fesë Islame. Ndryshimi kryesuer midis Sheriatit dhe Hakikatit asht si vijon:

a. Në Sheriat ditunija parakalon punën ndërsa në Hakikat vepra parakalon dijen.

b. E para bazohet mbi studime dhe eksperimente kurse e fundit mbi inspiratë dhe relevatë sikur thotë edhe Kurani: “Kështu Ai ndërhyn ngushtë ke ai (shpirti) me inspiratë (për t’a ruejtun) të mos rrëshqasë nga e vërteta dhe t’a mbrojë atë nga e keqja” (Kurani, 91:8).

c. Baza e së parës asht pohimi dhe e së dytës mohimi. Në dukjen e jashtme na vijojmë të pohojmë një shkak në çdo ngjarje , që ndeshim për deri sa të mërrijmë ke Shkaku që ekziston vetiu, dhe ky asht Zoti. Porse në depërtimin e mbrendshëm të së dytës (Hakikat) vazhdojmë të kufizojmë çdo gabim ose fenomen të mvarun deri sa t’arrijmë ke një ekzistencë krejt të pamvarun, që asht e pastër nga çdo e met, dhe se ky asht Zoti.

ç. Sheriati ka të bajë në dukje me trupin, ndërsa Hakikati me shpirtin. Islami të parin e përmend si halk (krijim) sikur thotë edhe Kurani: “Veni menden, Atij i takon krijesa dhe komanda” dhe të dytën si emr (urdhën Hyjnuer) siç thotë Kurani: “Thuej, shpirti asht urdhni i Zotit t’em”.

d. Një dijetar i kohës ban dallim në mes të mjetit e të qëllimit, ndërsa një mistik s’bën asnjë dallim kësodore. Në këtë rast mjeti dhe qëllimi përqendrohen në një pikë të vetme, që asht Hyjnija.

dh. Dijetar i kohës ka qëllim t’ia arijë shpërblimit dhe të largojë dënimin para Zotit, si në këtë botë ashtu edhe në tjetrën. Mirë po një mistik ka qëllim vetëm Zotin. Ai e humb vehten në Hyun vetëm e vetëm të jetojë në ‘Të.

Imam Gazzaliu, që idetë mistikë i bani degë studimi të veçantë, tue spjegue ndryshimet në mes të Sheriatit dhe të Hakikatit, thotë se, ditunija, përgjithsisht, fitohet me anë të shqisave, t’argumentave dhe të përfundimeve, por disa herë asht e mundun që ndokush t’inspirohet me ndonjë lloj ditunie pa pasë ndihmën e shqisave fizike ose ndonjë përpjekje të ma parshme në formë këshille ose prove. Kjo soj inspirate përfitohet tue ba ushtrime vehtjake dhe dlirim personal. Metoda e zakonshme për t’ia mërrijtë suksesit në këtë drejtim asht që njeriu duhet të ndalojë vehten nga të tanë sendet e kësaj bote dhe t’ia kushtojë vehten me mish e shpirt Hyut. Ai lypset të ndalojë vrejtjen e tij për përjashta dhe t’a përqendrojë atë ne Zoti. Kur njeriu del fitues në dalldisjen me mish e shpirt në Zotin, ai herë mbas here merr nga një shkëndizë Hyjnore tue i zbulue atij çdo gja në qiell e në tokë (Shif Ihjaul-Ululm dhe El-Gazzaliu prej Shibliut).

Materialisti, natyrisht, ka për t’a gjetë të vështirë më besue se gjanat mund të dihen me inspiratë ose revelatë; mirë po lypset dijtë se gadi në çdo kohë e krahinë ka pasë njerës që besojnë në spiritualizëm. Platoni vetë besonte n’ekzistencën e spiritualizmit. Bile edhe tash n’Europë ndodhet një klasë menduesish të njoftun si spiritualistë që përkrahin të vërtetën se ditunija disa herë mund të fitohet nga metoda esoterike. 

Gazzaliu thotë edhe se, besimi në Zotin, në një formë ose tjetër, asht gadi një besim i përgjithshwëm. Por një numur i madh njerzish besojnë në Zotin tue mos ndjekun urdhnin e arsyes as atë t’ushtrimit të stërgjyshve të tyne. Prandaj asht e natyrshme që ky lloj besimi të mos krijojë ndonjë influencë në menden e popullit. Përkundrazu një mistik beson në Zotin si rezultat i vetëmohimit e të heqjes dorë nga kjo botë, dhe se ndërkohë ai j’a mbërrin gradës së përparimit mendor kur ai gjithkund nuk shef gja tjetër veçse Qenies Supreme. Ky vegim i zhytjes në Hyjni krijon në mendjen e tij disa virtyte, të cilat e tërheqin atë sa afër e ma afër Zotit. Po kështu çdo njeri e din se Zoti asht përmbajtës e rregullues i botnave dhe se Ai përfshin përmbushjen e nevojave të çdo qenëje të gjallë (Kurani: II : 6) S’ka gajle qeniet njerzore shpesh bahen të padurueshme në qoftë se përmbushja e dëshirave të tyne vonohet për disa kohë për nji arsye ose tjetër. Ky mentalitet difton qartë se besimi i tyne në Zotin si përmbajtës e rregullues i Gjithësisë, s’prodhon asnjë përshtypje në mendjen e tyne. Nderimi asht detyra e mistikve të vërtetë që gjithnjë janë të kënaqun dhe kurr s’çajnë kryet për nevojat trupore tue dijtun se Krijuesi e din detyrën e Vet ma mirë se çdo kush tjetër (Ihjaul-Ulum dhe Gazzali prej Shibliut).

Disa nga kundërshtarët e misticizmit thonë se Kurani dhe Thanëjet Profetike s’kanë të bajnë me misticizmin. Natyrisht misticizmi i vërtetë, si një vegël e dlirësisë personale, asht përmendun shpesh në Kuran dhe në thanëjet Profetike. Sheh Ebul Hasan Seraxhi shkruen në librin e tij Kitabul-Lem’a: “E drejta e të nxjerrunit idena dhe mendime shpirtnore u asht dhanë vetëm atyne njerzve që kanë ndjekun Librin e Shenjt dhe Thanëjet e veprat e Profetit si nga pikpamja e jashtme ashtu dhe e mbrendëshme. Kur ata të kenë dalë me sukses në formimin e vet-vehtes në pajtueshmëni me urdhnat e Zotit e të Profetit iu dhuron atyne shkëndizën e ditunisë, e cila iu pastron mendjen, dëshirat, epshet, lamit dhe egon (Misticizmi n’Islam prej Abdyl Mexhid).

Qëllimi kryesuer ose destinimi i fundit i mistikve asht Njitimi i Ekzistencës ose Pantheizmi. Ata nuk e identifikojnë Zotin me Gjithësinë ose këtë të fundit me të parin, porse mohojnë ekzistencën e gjithë sendeve përveç Zotit dhe besojnë se e vetmja Ekzistencë asht Zoti dhe mbetja tjetër janë vetëm çfaqjet e Tija. Pantheizmi Islam s’duhet të përzihet me pantheizmat e tjera. Kur një mistik Musliman thotë: “Unë jam Zoti dhe Zoti asht unë”, nuk don të thotë kurr që Zoti asht i trupzuem në vehten e tij ose anasjelltas. Trupzimi i një qenie në një tjetrë presupozon ekzistencën e dy qenieve të ndame ose të ndryshme të mveshuna me formë e mish- supozim ky që asht absurd në çashtjen Hyjnore. Mahmud Astrabadiu autori i Gjylsheni-Raz, libër i mirë-njoftun në misticizëm thotë: “Mishërimi dhe bashkë-ekzistenca janë të pamunduna, sepse dytimi në njitimin asht esenca e kequdhëheqjes”.

Mistiku ka kët qëllim: Asht vetëm një substancë n’ekzistencë dhe ajo asht Zoti. Kurrgja nuk ekziston përtej Zotit. Bota, në të cilën jetojmë, dhe fenomenet e ndryshme që shofim këtu janë vetëm manifestimet e asaj Ekzistence Hyjnore. Ajo çka pandehim t’ekzistojë s’asht gja tjetër veçse një refleksion i Hyut që ka përpi e depërtue gjithçka.

Pantheizmi pra, asht ajo formë e monizmit, që deklaron të krejt universin ose natyrën si një manifestim i Qenies Supreme e Absolute. Me fjalë të tjera, Zoti nuk qendron as i veçuem prej Gjithësisë ose Natyrës as edhe kjo e fundit e vetmueme prej Zotit. Po ai autor thotë: “Gjithësia asht një termë krejt relative sikurse pika që tërhiqet në qarkun e një rrethi”.

Kjo theori mund të vërtetohet edhe kështu: Mbani një pasqyrë para jush dhe shikohuni në ‘të, ku do të shifni vehten t’uej. Çashtja asht se, në se ky refleksion asht pikërisht ju ose ndokush tjetër. Sigurisht ju nuk mund të thoni jo, atëherë çka asht kjo? E vetmja përgjegje asht se figura ose shëmbëllimi në pasqyrë asht vetëm refleksioni i diçkaje prej së jashtmi ndërsa vetë refleksioni nuk mund t’ekzistojë i veçantë. Njisoj asht edhe me Zotin. Fenomenet e botës janë manifestimet ose dukjet e Hyut, porse na s’mund të themi se këto dukje janë ekzaktrisht vetë Zoti, as që mund të thomi se janë kryekëput të ndame prej Tij. 

Mistikët bazojnë besimin e tyne në theorinë Pantheistike tue iu referue tekstit të Kuranit; na në Librin e shenjt gjejmë se Zoti n’Amshimin e Tij i drejtohet Vetë shpirtnave të njerzimit tue iu ba këtë pyetje: “A nuk jam Zoti juej?” “Po”. Ishte përgjegja që erdhi me një herë. Tue iu referue këtij bisedimi midis Krijuesit e të krijuemit, autori i Gjylsheni-Raz-it shkruen: 

“Pse Zoti tha, “a nuk jam Zoti i juej?” mas së gjithash kush qe ai që tha “po” po n’atë moment?” Kësaj pyetje i përgjigjet vetë poeti tua thanë: “Njohtësi dhe i njoftuni s’janë tjetër veçse Ai i zbuluem, porsi Toka që merrë rezet nga djelli.”

Ka edhe një referencë tjetër në pikpamje pantheiste në Kuran. Na gjejmë se kur Musajt i ishte dhanë shkëndija Hyjnore, Zoti i çfaqi Vehten atij me anë të një peme në Vadi-i-Ejmen (d.m.th. në Luginën e Shenjt). Tue iu referue sa u tha ma sipër shprehet në këtë mënyrë: “Eja përngjat Luginës së Shenjt, ku pa pritmas një pemë ju kallzon juve; “padyshim unë jam Zoti”. Kur të jetë e lejueshme për një pemë të thotë: “Unë jam Zoti”, pse të mos jetë e lejueshme për një njeri të bekuem?”.

Mbasi ep shembulla të ndryshme mbi vështrimin pantheist, vjershëtori mistik në fjalë përfundon subjektin e tij me këtë kuptim metaforik tue thanë: “S’ka gja tjetër veç Zotit të jetë Zot. Pra, asht njësoj në se ju thoni: “Ai asht Zot” ose “Unë jam Zot”. Por njerzit e cekët nuk i kanë kuptue qëllimet e këtyne metaforave, të cilat herë mbas here do të spjegohen nër faqet e kësaj të Përkohshme.