﷽

Qyteti dhe qytetërimi

(fiqirime çasti)

      Përgjatë zhvillimit njerëzor një nga elementet zanafillore që shohim të jetë shfaqur te njeriu është aftësia për tu organizuar dhe vendosur rend e rregull. Meqenëse është kaq zanafillore, tregon qartë që kjo është një prirje e brendshme njerëzore.

Prej nga ideja e rendit, organizimit dhe harmonisë në çdo sferë jetësore?

      Sigurisht duhet të kthehemi te qytetërimet tradicionale për të parë se si e kanë kuptuar njeriun, kozmosin dhe shoqërinë, në mënyrë që të shkoqitet ideja e vetë qytetit dhe qytetërimit.

      Njeriu në shoqërinë tradicionale është parë si Imago Dei (i krijuar në imazhin e Zotit) apo si khalifullah (mëkëmbës i Zotit në tokë) varësisht nga traditat e caktuara ndër popuj të ndryshëm dhe si i tillë është kuptuar si pasqyra që reflekton në tërësi shpërfaqjen e hyjnores në botën tokësore, pra një lloj "zoti" në tokë i cili është i varur konstant nga prezenca e hyjnores që vazhdimisht "derdhet" te njeriu. Po kështu, edhe vetë kozmosi, fjalë kjo që vjen nga greqishtja e vjetër nënkupton rend e harmoni, është parë si pasqyrim i një rendi më të lartë, pra pasqyrim hyjnor që shpërfaq në mënyrë të përsosur krijimin hyjnor i cili manifestohet si rend, rregull e harmoni.

      Në anën tjetër, shoqëria si tërësi e organizuar e individëve gjithmonë ka synuar të vendos ligj, rend e rregull pikërisht në saje të prirjes së tij të brendshme si bartës dhe "mëkëmbës i Zotit në tokë". Pra, ky është trinomi — Zot, Kozmos dhe Njeri, përkatësisht shoqëria.

      Në këtë kuptim, shoqëritë tradicionale jetën e tyre e kanë organizuar duke iu referuar pikërisht këtij botëkuptimi, duke u përpjekur të jetojnë në harmoni me rendin hyjnor. Kështu që, nëse i analizojmë qytetet tradicionale shohim që arkitektura e tyre reflekton në masë të madhe këtë konceptim, duke provuar qe vendbanimi apo qyteti të jetë një mikrokozmos në miniaturë i këtij botëkuptimi hyjnor.

      Kështu, vetë njeriu i konceptuar si qenie hyjnore dhe tokësore në të njëjtën kohë, ka manifestuar në realitetin e tij eksternal një qytet të ndërtuar mbi këtë parim. Konkretisht, pothuajse në të gjitha qytetet tradicionale shohim se kanë një qendër të vetme të përbashkët, kryesisht në formë rrethi (simbolikë e shpirtit të pastër) ku të gjitha rrugët të çojnë në atë qendër. Pra, tamam sikur njeriu dhe vetë kozmosi buron nga ajo Qendër Hyjnore dhe kthehen prap tek Ai.

      Në qendër të atij qyteti kryesisht gjenden dy elemente kyqe: një tempull fetar që manifeston karakterin sakral (zemrën apo qendrën/tempullin e shpirtit njerëzor) dhe një shatërvan (ujë rrjedhës që simbolizon bazën e krijimit tokësor). Pra, pikërisht në Qendër janë dy elementet kryesore që shpërfaqin në nivel të jashtëm arkitektonik vetë njeriun si shpërfaqje hyjnore e tokësore (përkatësisht shoqërinë) dhe njeri qytetar konsiderohet ai që jeton në Qendër (simbolikisht në zemrën e tij).

      Gjithashtu, shumica e qyteteve tradicionale kanë një kala mbi qytet, një maje akropolitane që është simbol i "syrit të tretë" të njeriut të zgjuar/intelektual i cili është i aftë të shoh nga lartë, pra të shoh tërësinë e hapur.

      Kanë shtëpi, kryesisht të vogla dhe të ndërtuara bukur në rend e harmoni që shpërfaq shpirtin shtazor i cili kërkon territor dhe siguri si kusht i ekzistencës së tij, mirëpo për dallim nuk janë të larta si shtëpitë e banesat moderne për shkak që njeriu të mos e humb kontaktin me qiellin - vendbanimin e tij të përhershëm. Për më tepër, këto shtëpi janë të pasuruara me bahçe, pemë, lule që shpërfaqin shpirtin vegjetativ të njeriut, duke i mundësuar ekzistencën biologjike, dhe krejt në fund kanë lumin rrjedhës nëpër qytet që shpërfaq shpirtin mineral që mundëson ujitjen e botës vegjetative dhe pastrimin si element kyç i njeriut. Thënë ndryshe, qyteti shpërfaqet jashtë si një makronjeri me të gjitha shtresimet e qenies së tij të brendshme.

      Ndërsa në nivel të marrëdhënieve shoqërore, vetë ideja e qytetit rrjedh nga latinishtja që d.m.th. bashkësi e organizuar. Pra, përsëri kemi shpërfaqje të prirjes së tij për të pasur rend e harmoni.

Mirëpo, çfarë në esencë d.m.th. harmonia e rendi?

      Harmonia e rendi shpërfaqin prap Hyjnoren e cila shpërfaqet në botën e shumësisë me një pafundësi emrash e cilësish. Pikërisht këtë duhet ta bëj edhe njeriu në rrafsh shoqëror. Pra, harmonia logjikisht ka kuptim vetëm atëherë kur ka shpërfaqje të shumësisë dhe diversitetit, kur copëzat e ndryshme duhet t'i harmonizojmë me njëra-tjetrën, t'i organizojmë dhe vendosim në rend.

      Cilësi e qyteteve tradicionale është shumësia dhe diversiteti i njerëzve në të gjitha sferat e jetës si: raca, etnia, gjuha, kultura, feja etj. Pra, një qytet që nuk ka këto kritere nuk arrin të mbaj emrin qytet. Në rastin më të mirë mund të jetë fshat, shkretinë ose hapësirë nomade.

      Kjo do të thotë që qyteti është pikërisht vendbanimi ku ka manifestim të diversitetit dhe ku shoqëria arrin të vendos rend e rregull për të ruajtur bukurinë e vetë diversitetit si një imitim të kozmosit hyjnor.

Po si qëndron situata në kontekstin tonë?

      Në hapësirën tonë gjeografike, të përshkruar sipas kritereve më lartë, mund ta gjejmë vetëm qytetin e Prizrenit (ndonëse i dëmtuar nga ndërhyrjet e dorës primitive prej periudhës jugosllave e këndej) i cili si një qytet i lashtë dhe me arkitekturë tradicionale shpreh më së miri qytetin e ndërtuar sipas konstelacionit të imitimt të hyjnores të përshkruar më lartë.

Konkretisht, qendra e qytetit është vendi prej kah të çojnë të gjitha rrugët e qytetit dhe shikuar nga lartë qendra duket në formë rrethi. Aty në zemër të qytetit ndodhet xhamia e Sinan Pashës (aspekti sakral) dhe shatërvani (uji si baza e krijimit tokësor). Po ashtu, përmes qytetit kalon lumi Lumbardh (bota minerale), i cili në të kaluarën ka pasur edhe jaze (lug i vogël me ujë të ndarë nga lumi) të cilat janë futur në secilën shtëpi për të ujitur vegjetacionin e secilës shtëpi të qytetit të cilat ishin të mbushura me bahçe dhe lule. Po ashtu, ka shtëpi të vogla, të ndërtuara bukur njëra mbi tjetrën (shpirti shtazor) me një pamje drejt qiellit të hapur të cilat mundësojnë edhe vendbanimin tokësor dhe kujtimin e qiellit si vendbanim të përjetshëm. Dhe krejt në fund, mbi këto shtëpi qëndron kalaja e lashtë si maja e akropolit, pra "syri i tretë" që simbolizon njeriun e zgjuar i cili nga lart vështron tërësinë e shpluar.

      Ndërsa në aspektin shoqëror, ndoshta i vetmi qytet në Kosovë që ndërthurë bukur me një tolerancë të pashembullt diversitetin fetar, etnik, gjuhësor e kulturor, diversitet ky i cili shpreh tamam shpërfaqjen hyjnore në botën tokësore përmes një shumëllojshmërie cilësish e emrash. Pikërisht këto cilësi këtë qytet e bëjne QYTET në kuptimin esencial të fjalës. Ndonëse, shumë njerëz, nga qasja e ngushtë dhe primitive e shohin si problem dhe madje ndërtojnë neveri ndaj qytetit për këto arsye, këto cilësi pa te cilat qyteti nuk është qytet, e bëjnë këtë qytet të vogel të krahasueshëm me qytetet e lashta e të rralla kudo nëpër botë, dhe të cilat kur vizitohen, magjia e tyre e msheftë prek shpirtin dhe dëshiron t'i viziton së paku edhe njëherë tjetër.

      Përmbledhtazi, duke qenë se njeriu është mbartës i sekretit hyjnor dhe mëkëmbës i Zotit në tokë, ai edhe në këtë botë — ndonëse kalimtar — duhet jetën në pergjithësi, dhe vendbanimin në veçanti, ta organizojë në përputhje me konstelacionin hyjnor, duke jetuar jetë në harmoni me kozmosin, dhe këtë përkryerje që e sheh në kozmos ta kthej edhe në rrafshin shoqëror e arkitektonik, në mënyrë që secili anëtar i shoqërisë ta realizoj qëllimin e tij se pse ka ardhur në këtë botë, dhe nevojat e tij biologjike e shpirtërore t'i përmbush në mënyrë krejt të natyrshme e të qytetëruar.